Aynur Kulak
Dünya son dört yıl içerisinde pandemi, sıcak savaş ve ekonomik krizlerin kaynayan kazanında çok değerli değişimlere, büyük oranda yenilenmelere hamile bir formda ilerlemesini sürdürüyor. Böylesine zorlayıcı, travmatik bir değişim gerçekleşirken bile daima olarak lisana getirilen “büyüme” sözü bu dünyayı nereye götürecek sizce? Başımıza gelenlerden çok kendinizi sıklıkla bir büyüme bataklığının içine saplanmış hissediyor musunuz? Hissetmenizde hiçbir sakınca yok zira dünya bir “büyüme” batağının içinde hiç elbet. Ve bu bahiste başına ne gelirse gelsin “yenilenme” ismi altında ısrar etmeye devam etmekte. Buna kapitalizm denilebilir, neoliberalizm denebilir, patriyarka denebilir, ne denirse densin ortada krizler olsa da, çökmeler yahut yıkımlar, “büyüme” devam edecek. Pekala ya büyüme sonrası?
Tim Jackson’ın ‘Büyüme Sonrası/Kapitalizmden Sonra Ömür’ kitabı Detay Yayınları’nın İnceleme Dizisi’nden yayımlandı. Kapitalizmden sonra hayatı bizler görebilecek miyiz bilemiyorum lakin dünyada yüzyıl içerisinde gerçekleşmesi beklenen tüm büyük olayları yaşadık. Pandemi, sıcak savaş ve ülkemizde gerçekleşen büyük sarsıntı. Hepsi de büyük bir felakete dönüştü. Zira tüm bunların bir felaket niteliği taşıması insan faktörü ile alakalı. Pekala yeryüzüne bunu yapan beşerler varken, birebir beşerler dünya ismine bir büyüme potansiyeli ortaya çıkarabilirler mi? Eşitlik, ferahlık ve umut mümkün müdür? Diyelim ki çıkardılar, diyelim ki tüm bunlar mümkün, sonrasında neler olur? Büyüme sonrası olan felaketleri görüyoruz ve eşitliğin hiçbir vakit gelmediğini, ortadaki makas farkının her olayda biraz daha açıldığını. Tim Jackson işte bu “büyüme” batağının nasıl bir sistem üzerinden işlediğini tüm detayıyla, yenilenen koşulları ve kurallarıyla anlatıyor.
BÜYÜME MİTİNİ AŞMAK
“Ona destek olan muhabbetler gücünü kaybetmeye başladığı anda dünya sarsılmaya başlar.” Sosyolog Peter Berger’in bu kelamıyla mevzuya giriş yapıyor Tim Jackson. Ekoloji ekonomisti ve Surrey Üniversitesi’nde sürdürülebilir kalkınma alanında profesör olarak hizmet veren Jackson sürdürülebilir refahın ekonomik, toplumsal ve politik boyutlarını anlamayı amaçlayan çok disiplinli memleketler arası bir araştırma konsorsiyumu olan Refah Anlayışı Merkezi’nin de yöneticisi. Üstte alıntıladığı kelamdan sonra kitabın ana konusu olan ‘Büyüme Sonrası’nı anlatmaya somut bir örnekle başlıyor Tim Jackson: 2020 yılının Ocak ayında İsviçre Alplerine sırtını dayamış olan Davos’taki bir merkezde toplanan dünya başkanlarının onları ayakta tutan güçlere –yani büyümeye- nasıl da sırtlarını dayadıklarına, büyük bir kıymet vermelerine dair yapılan toplantıdan bahsediyor. O toplantıya dair Jackson’ın verdiği örnekler, o yılki toplantıdan derleyip aktardığı kimi diyaloglar hiç de şaşırtan değil şüphesiz. Her ülkenin kendi önderlerinden mütevelli olarak neyi savunduğunu esasen biliyoruz. Dünyanın nasıl kurtulabileceğini savunmuyorlar mesela ya da iklim krizinin “gerçekten” nasıl ve hangi tedbirlerle çözülebileceğini. Konuşulan mevzular büyüme sonrası olacak olanlar yahut süratli gidişattan ötürü kapitalizmden sonrası da değil. Konu bahis olan büyüme, yalnızca büyüme.
Büyüme Sonrası – Kapitalizmden Sonra Ömür, Tim Jackson, Tercüman: Akın Emre Pilgir, Detay Yayınları, 2023. 2020 yılının Ocak ayında Davos’ta bu büyümeye yönelik gelişmeler olurken Li Wenliang isimli genç bir Çinli hekim, Wuhan Merkez Hastanesi’nde kendi hayatı ve kendisinin de tahminen öngöremediği formda dünya insanlarının ömrü için gayret veriyordu. Hekim Wenliang bir aydan kısa bir müddet evvel dünyayı, hayvan pazarının işgal ettiği bir kent pazarı içinde patlak vermiş yeni, bilinmeyen ve şaşırtan derecede ölümcül korona virüsüne karşı uyarıyordu.
“Haftalar içinde global iktisat varoluşsal bir krizin içine düşecekti. İnkarlar yerini baş karışıklığına bırakacak, baş karışıklığı ise menfaatçiliğe dönüşecekti. Olağanlık bir gecede buhar olup uçacaktı. İşletmeler, meskenler, topluluklar, koca koca ülkeler tecride girecekti. Büyüme meşguliyeti bile süreksiz müddetliğine insanların hayatlarını müdafaanın aciliyetiyle azalacaktı. Hayatta en kıymetli şeyin ne olduğunu bize gösteren rahatsız edici bir hatırlatmanın yanı sıra, büyüme büsbütün ortadan kalktığında iktisatların neye benzeyeceğine ait tarihi bir ders verilmiş oldu.”
Verilmiş oldu mu? Büyüme mitinin beli kırıldı mı nitekim? Kapitalizmden sonra ömrün nasıl olabileceğine dair sürece en yaklaştığımız vakit dilimi 2020 ile 2022 yılları aralığı idi. Tüm dünyada kapanmanın sürdüğü bu iki yıl içinde battığımız birden fazla yerden çıkmak, birtakım mitleri artık sonlandırmak için bir fırsattı ama kullanılamadı. ‘Büyüme Sonrası’ kitabı bu yüzden bu saplantı sona erdiğinde olabilecek şeyler hakkında bir düşünme hali, sırtımızı yasladığımız inançlı alanlardan çıktığımızı gösteren bir kılavuz, toplumsal ilerlemenin yeni hudutlarını keşfetmeye davet olarak yazılmış, bu doğrultuda okunması gereken bir kitap.
EKONOMİ İSMİNE ANLATILAN HİKÂYELER
Bu basamakta çabucak şunu açıklamak lazım. Mit olgusu büyüme batağı ismine olumsuz yargı niteliğinde anlatıma katkı sağlıyor ama tekrar de mevzuyu kavrama yanılgısına düşmemek gerekiyor. Esasen Tim Jackson da vahim kavrama yanılgılarından bahsedip, buna dikkatimizi çekerek, “Vahim kavrama yanılgısı, ‘daha fazlasının’ her vakit ‘daha iyi’ olduğunu farz etmesinde yatmaktadır” diyerek şöyle devam ediyor: “Hâlâ yetersizliğin olduğu yerde, bu kıymetlendirme en azından koşulsal manada geçerliliğini korumaktadır. Fakat esasen aşırılığın olduğu yerde, kategorik açıdan geçerliliğini yitirir. Kapitalizmin kalbinde yatan iki kritik kusurdan biri, bu noktanın nerede olduğunu bilmemesidir. Başkasıysa oraya ulaştığında nasıl duracağını bilmemesidir.”
Kitabın kısımları büyüme sonrası oluşacak ihtimallere ışık tutması istikametinde hazırlanmış. Kapitalizmi Kim Öldürdü?, Refahın Tabiatı, Öykü Anlatma Sanatı Olarak İktisat, Umut Gölgesi ve İktidar Sanatı kısımları son derece dikkat alımlı. Bu kısımlar ortasında Öykü Anlatma Sanatı Olarak Ekonomi’ye ve İktidar Sanatı’na değinmek istiyorum.
Yazarlar tabiatta vuku bulan yıkımı durdurmak için yırtınmışlardır diyor Jackson, Öykü Anlatma Sanatı Olarak İktisat kısmında. Tabiatta çaba vardır. Mevt, yırtıcılık ve kıtlık da vardır. Kimi vakit var olmak gayreti sağ kalmak için amansız bir hengameye girmektir. Avcı ve av ortasındaki yarış gerçektir. Ama rekabet tek karşılık değildir. Beşerler ortasında ise rekabeti ekonomik ve toplumsal kurumlarımızın içine bu derece kapsamlı bir halde yerleştirmek metaforu gerçeklikle karıştırmaktır ve beşerler iktisat ismine attıkları her adımda bu karışıklığa daha da sarmalanmışlardır. İşte bu öyküyü birçok müellif metinlerinde ön plana çıkarmıştır diyerek edebiyattan yahut felsefi kitaplardan örnekler veriyor Tim Jackson.
İktidar Sanatı kısmında ise güzelimize gitsin yahut gitmesin iktidarın değiştirilebilir bir süreç olduğunun altı çiziliyor. Sistem değişimi her durumda ve koşulda mümkündür deniliyor. Büyüme oranları çok yeterli giderken bile! Hatta uygun orandaki bir büyüme değişimin en kıymetli sebebi olarak dahi gösterilebiliyor. Değişim isteyenler genelde iktidarda olmuyorlar zati. Değişim istemeyenler ise genelde iktidarlar. Mevzu bir yere gelip tıkanıyor, iktidar isteğine. Yalnız bir şeyi mutlaka unutmamak lazım: “Politik iktidar rahatsız edici bir biçimde ekonomik büyümenin sağlanmasına bağlı.”
BÜYÜMENİN GÖZ ALICI ŞÖHRETİ
Dünya iktisadının şöhreti artık herkesin malumu olduğu üzere makûs. Bu türlü olmasına karşın büyümenin bataklığında neredeyse kimse bahsetmiyor ama herkes sınırsız oranda bir büyümenin peşinde. Sistemin itinayla kurduğu, kurguladığı “fazlasına” duyulan muhtaçlık, saplantı hiç bitmeyecek. Kıyamet kopması lazım diyeceğim ancak bu sefer de bir çeşit kıyamet iktisadı tezgahı kurulabilir ve “büyüme” batağı bu noktadan devam ettirilebilir.
Tim Jackson son derece uygun niyetli formda, umudunu koruyarak büyüme sonrasını değerlendirmeye çalışmış. Fakat kapitalizm sonrası bir hayat na-mümkün gözüküyor ya da kapitalizmle birlikte bir ömür. Dünyanın nüfusuna bakıldığında ve elimizdeki şimdiki ekonomik datalarla kapitalizm sonlu sayıdaki insanı şad etmek için var. Geri kalan milyarlar ‘Büyüme Sonrası’nı hiçbir vakit göremeyecek. Görebilecek miyiz sizce? Umudunuz var mı?