Nörondan nörona sıçra. Yakın nörondan uzak nörona, oradan, her ikisiyle de alakası olmayan bir diğerine. Bir nöronda kayıtlı olan sözcük kümesi, uzak bir nörondaki apayrı bir sözcük kümesiyle eşleşsin. Böylelikle, birinci bakışta birbirleriyle bağlamsal alakası yokmuş üzere gözüken iki farklı kavram, bir halde yan yana gelsin…
Bu söylenenlerin şiirle, dahası şiirin fonksiyonuyla ne ilgisi var, diye düşünebilirsiniz. Bence o denli düşünmeyin…
Çünkü, nöronlar ortasındaki bağlantı ne kadar sıksa ve uzak nöronlar ortasındaki ilişki yolları ne derece verimliyse, hayal gücü o derece güçlü olur. Yeni fikirlerin de yeni bir lisanın de doğması bu formda olur. İnsan beynindeki yaklaşık yüz milyon hücre, yani nöron; ortalarındaki yaklaşık yüz trilyon sinapsla, yani yolakla birbirlerine bağlıdır. Elbette, kullanıldığı sürece verimli çalışan, kullanılmadığında ise körelen yapılardır bunlar. Dini doğmalar, boş inançlar, toplumsal kurallar üzere, sorgulamadan inanmayı gerektiren oluşumların yanı sıra, kalıplar halinde düşünme ve ezberci eğitim sistemi de vakit içinde bu yüz trilyon yolağın neredeyse yarısını fonksiyonsuz hale getirir, köreltir.
Bilim ve sanat, lakin beyindeki bu yolaklar körelmediğinde ve verimli bir halde çalıştığında gelişir. Şiirdeki “alışılmadık bağdaştırmalar” ismi verilen imge tipi (ki, en yaygın olarak 2. Yeni şiirinde rastlarız) birbirinden uzak ve ilgisiz üzere görünen nöronlar ortasındaki irtibat yollarının sayısının çokluğu ve niteliğiyle alakalıdır. İşte, Henri Pichette’in “Şiir alışkanlığa karşı yaylım ateş açmaktır,” kelamının açılımı da budur. Gündelik lisan ismi verilen sıkıcı, kalıplaşmış ve yaratıcı niyetten mahrum yapı, en az sayıdaki beyin hücresi ortasında, mümkün olan en zayıf ilişkiyi oluşturarak kurulur. O yüzden şiir, gündelik lisana karşı geliştirilen topyekûn bir taarruzdur.
Bu bahiste bu türlü rahat konuşabilmemizi, yorum yapabilmemizi sağlayan şey, günümüzde beyin hücrelerinin çalışma formunun ve hücreler ortasındaki ilişkilerin, neredeyse büsbütün anlaşılmış olması. Bu hususa kıymetli katkılarda bulunan isimlerden biri de Dr. Marsel Mesulam. Dr. Mesulam, ‘Principles of Behavioral and Cognitive Neurology’ isimli çalışmasıyla, nöronlar ortasındaki paralel ve seri iletimi açıkladı. İşlevsel MR isimli tetkik prosedürüyle, nöronlar ortasındaki kontakların incelenebilmesi ve birçok hastalığın teşhis edilebilmesi, bu bilgi sayesinde geliştirilebildi.
Bana kalırsa, Dr. Marsel Mesulam, büyük ihtimalle kendi de farkında değildi lakin bu çalışmasıyla insanlık tarihinin büyük gizemlerinden biri olan “ilham” ya da “esin” konusunu da açıklığa kavuşturmuş oldu. Uzak nöronlar ortasındaki sinaptik kontakları verimli biçimde kullanabilen biri, daha evvel hiç yan yana gelmemiş, yan yana gelmesi imkansız üzere görünen iki sözcüğü yan yana getirerek yeni bir kavram yaratabilir. Bu, tanrısal bir özellikten, mistik bir gizemden değil, yalnızca nörolojik yeterlilikten kaynaklanır.
ŞİİRİN ZİHİNSEL SERÜVENİ
İnsan göğe bakabilir. Bir durakta taşıt da bekleyebilir. Gök ve durak, başka kavramlardan oluşan, o yüzden de farklı nöronlara kayıtlı sözcüklerdir. Gök sözcüğünün bulunduğu nöron kümesinde, yıldız, ay, mavi, enginlik, bulut, hatta kuş bile yer alabilir. Durak sözcüğü ise, bu kümeyle alakalı değildir. Durak sözcüğünün yer aldığı kümede, otobüs, taksi, durmak, beklemek üzere birçok sözcük vardır muhtemelen lakin gök, bunlara dahil değildir. Gök sözcüğüyle durak sözcüğünün kayıtlı olduğu iki farklı nöronun ortasındaki ilişki yolları harekete geçirilirse, “Göğe bakma durağı” diye bir imge kurulabilir. Buradaki eylem/mekân münasebeti, gündelik lisanda daha evvel karşılaşmadığımız biçimdedir. Göğe bakma aksiyonunun gerçekleştiği yer, bir durak. Lakin durak, sıradan bir durak değil, yani orada rastgele bir taşıtı beklememize imkân yok. Göğe bakma hareketi hedefiyle özelleştirilmiş, biricikleşmiş bir fonksiyona sahip olan “özel” bir durak bu.
Böylece, Turgut Uyar göğe bakma kavramı ile durak sözcüğünü bir ortaya getirerek, bunlar ortasında alışık olmadığımız bir bağdaştırma oluşturuyor. Bu, hem gündelik lisanı yıkma ismine yapılan poetik bir kalkışmaya (dili dönüştürme kalkışmasına) tekabül ediyor hem de okurda ağır bir çağrışım yaratıyor; yani okurun kullanılmadığı için körelen sinaptik kontaklarını tekrar fonksiyonel hale getiriyor. Tabir yerindeyse, zihin açıyor!
Burada akla gelebilecek en kritik soru, zihnin, nöronlarda yer alan, birbirleriyle bağlantısız kümeler ortasında temas kurarak “anlamsız” kelam dizilimleri oluşturup oluşturmayacağıdır. Zira nöronlar ortasındaki bu irtibatlar, iki nokta ortasındaki düz bir çizgi formunda değildir. Dr. Mesulam’ın deşifre ettiği şeylerde biri de şudur: Başlangıç nöronundan gaye nörona hakikat giderken, ortada yer alan, sayısını tespit edemeyeceğimiz, tahminen milyonlarca diyebileceğimiz farklı nörona da uğrar, bu seyahat sırasında, örümcek ağı üzere karmaşık dizilimli, tekrar milyonlarca yolağı kullanırız. Olağan, bu seyahatin mühletinin saniyenin onda biri kadar olduğunu da söylemek gerek.
Anlamsız kelam dizilimleri oluşmasını engelleyen şey; çağdaş şiirin değerli kavramlarından biri olan ‘bağlam’dır. İster güçlü ister zayıf isterse yalnızca çağrışıma dayalı olsun, iki sözcüğün birbiriyle; o iki sözcüğün üçüncü bir sözcükle; kurulan dizenin öteki dizeyle… Silsile halinde bağlam ilgisi içinde olması gerekir.
Nispeten birbirine yakın nöronlar ortasında, en kestirme ilişkiler sayesinde kurulan bağlantı, direkt bir bağlam oluşturur ve bu çoklukla düzyazının özelliğidir.
Uzak nöronlar ortasında, karmaşık ve çetrefil temaslar sayesinde kurulan bağ, direkt olmasa da çağrışımlar yoluyla bir bağlam oluşturur ki, bu da şiirin, bilhassa imge ağır şiirin özelliğidir.
Uzak ya da yakın nöronlar ortasında kurulan rastlantısal ve ortalarında hiçbir bağlam bağlantısı olmayan bağa ise “fikir uçuşması” ismi verilir. Bu da psikozlarda görülen, “şizofrenik dil” olarak da isimlendirilen bir lisandır ki, düzyazıyla da şiirle de bir alakası yoktur.
Şimdi asıl soruya gelelim. Şiir ne işe fayda? Şiir, zihnin daha verimli çalışmasını ve hayal gücünün güçlenmesini sağlar. Ortalarında direkt bağ yokmuş üzere görülen olaylar ve olguların art planındaki irtibatları fark etmemizi, hayatı, doğrusal değil, çok istikametli tahlil etmemizi sağlar. Ve dahası…
Kısacası şiir, yalnızca yol açıcı değil, birebir vakitte yolak açıcıdır.